Γράφει η Δέσποινα Ταγάρη
Λέξεις Κλειδιά: ανάσταση, βάφτιση, γάμος, μύθος, ορθόδοξη πίστη, παγανισμός, Πεντηκοστή, σλαβική μυθολογία, Χριστιανισμός
Ένα από τα πλάσματα της σλαβικής μυθολογίας, που έχει απασχολήσει πολλούς τομείς των θεωρητικών επιστημών, είναι η νύμφη του νερού, ή αλλιώς γοργόνα “Rusalka”. Διάφορες παραλλαγές του μύθου και των χαρακτηριστικών των Rusalki εντοπίζονται στη Ρωσία, σε χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, καθώς και σε βαλκανικές χώρες όπως η Βουλγαρία, η Ρουμανία, η Σερβία και η Κροατία. Σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες βιβλιογραφικές αναφορές, οι Rusalki είναι ψυχές ανύπαντρων παρθένων κοριτσιών ή γυναικών, και αβάφτιστων μωρών, που γνώρισαν τραγικό, αιφνίδιο ή πρόωρο θάνατο και παγιδεύτηκαν στο μεταίχμιο των ζωντανών και των νεκρών. Ζουν κοντά σε ύδατα, όπως στα βάθη των ποταμών, σε ρυάκια, σε λίμνες και σε βάλτους. Σε παλαιότερες αναπαραστάσεις και σε παραδοσιακά τραγούδια, παρουσιάζονταν ως γυναίκες με ουρά ψαριού ή και με φτερά πουλιού. Το σημαντικό όμως είναι η διττή τους φύση, ως εξίσου χερσαία και υδρόβια πλάσματα. Όπως αναπαριστώνται στους λαϊκούς μύθους, πρόκειται για πανέμορφες θηλυκές υπάρξεις που εμφανίζονταν είτε ντυμένες στα λευκά είτε γυμνές με ξέμπλεκα μακριά μαλλιά. Συγκεκριμένα, αναδύονταν στον κόσμο των όντων κατά την εβδομάδα “Rusalnaia”, δηλαδή την “Εβδομάδα των Rusalki”, που χρονικά προσδιορίζεται τη βδομάδα πριν ή μετά την Πεντηκοστή, οπότε και εκτελούσαν τις παγανιστικές τελετουργίες της “κυκλικής ανάστασης”, δηλαδή της αναγέννησης της φύσης. Πέραν, όμως, της συνδρομής τους στον κύκλο της γονιμότητας, λεγόταν πως η επαφή με οποιονδήποτε θνητό άνδρα έφερε θανάσιμες επιπτώσεις στον ίδιο, αφού τον ξεγελούσαν με τα παιχνίδια και τους χορούς τους, παρασέρνοντας τον στα νερά όπου και κατέληγε πνιγμένος.
Ο παγανισμός, παρά τον εκχριστιανισμό των Σλάβων, συντηρήθηκε σε ένα βαθμό και πολλές φορές εντάχθηκε στο πλαίσιο της προχριστιανικής και αργότερα χριστιανικής παράδοσης και της ορθοδοξίας. Το ίδιο συμβαίνει και με τις Rusalki, αφού κάποια απ’ τα γνωρίσματα, που φέρουν αλλά και οι εκδοχές του μύθου, που επικράτησαν στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων και οι οποίες τις θέλουν να εμφανίζονται πριν ή μετά την Πεντηκοστή, μπορούν να ερμηνευθούν υπό το πρίσμα της ορθόδοξης χριστιανικής πίστης.
Πίνακας: Ivan Kramskoi, Русалки (Rusalki), 1871.
Το γεγονός ότι η Rusalka στις περισσότερες περιπτώσεις είναι μια ανύπαντρη, παρθένα ή μια κοπέλα που πέθανε, ενόσω ήταν αρραβωνιασμένη (άρα δεν είχε ακόμα παντρευτεί), μπορεί να ιδωθεί και από το πλαίσιο της ορθόδοξης χριστιανικής θρησκείας. Εξάλλου, ο γάμος είναι ένα από τα κύρια μυστήρια του ορθόδοξου χριστιανισμού και, όπως όλα τα χριστιανικά μυστήρια, αποσκοπεί στην εξιλέωση και στη δημιουργία ενός διαύλου επικοινωνίας μεταξύ του νεόνυμφου ζευγαριού με το Θεό. Δεν είναι τυχαίο, ότι ήδη από τον εκχριστιανισμό και δε στις σλαβικές περιοχές, δινόταν ιδιαίτερη έμφαση στις γαμήλιες πρακτικές, ούτως ώστε οι νεόνυμφοι να είναι ευλογημένοι. Μάλιστα, επισημαίνεται και στη σλαβική λαογραφία ότι, “αν αποτύγχανε κάποια από τις γαμήλιες τελετές (δηλαδή, αρραβώνας, γάμος, ενσωμάτωση της νύφης στο σπίτι του συζύγου, γέννηση πρώτου μωρού) αυτό θα μπορούσε να έχει σοβαρές συνέπειες” […] στον κοινό βίο του ζευγαριού. (Lenin, 1989) Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, αντιλαμβανόμαστε ότι πρόκειται για γυναίκες που, λόγω του πρόωρου θανάτου τους, δεν πρόφτασαν να ολοκληρώσουν τη μετάβαση από κοπέλα σε σύζυγο και μητέρα, δεν μπόρεσαν, λοιπόν, να έρθουν σε επαφή με την ορθόδοξη πίστη και να στεφθούν με τη Θεία Χάρη των ιερών μυστηρίων, επομένως παγιδεύτηκαν αιωνίως σε ένα μεταβατικό στάδιο, στο οποίο οι ψυχές τους δεν μπορούν να αναπαυθούν και επιστρέφουν μονάχα περιοδικά στον κόσμο των ζωντανών. Σκοπός αυτής της επιστροφής, είναι να βρουν τον σύντροφό τους και να αποκαταστήσουν τον ανεκπλήρωτο κοινωνικό τους ρόλο. Βέβαια, όπως επισημαίνεται και στον μύθο, η επαφή των Rusalki με κάποιον άνδρα είναι θανατηφόρα, γεγονός, που οφείλεται στο ότι δε διαμόρφωσαν ποτέ έναν “ευλογημένο” δεσμό με κάποιον σύντροφό και έτσι, είναι καταδικασμένες να παραμείνουν ανύπαντρες.
Ακόμα, ο μύθος αναφέρει πως και τα αβάφτιστα βρέφη (ή τα βρέφη που προέκυψαν από ένα αμαρτωλό αντρόγυνο) και πέθαναν, μπορούν να έχουν τη μοίρα των Rusalki, πράγμα που για ακόμη μια φορά μας παραπέμπει στον ορθόδοξο χριστιανισμό. Έτσι, λόγω του ότι αυτές οι ψυχές δε γνώρισαν το Θεό, μέσω του μυστηρίου της βάπτισης αυτή τη φορά, καταδικάστηκαν να ζουν σε έναν ατέρμονο κύκλο ζωής και θανάτου, προσπαθώντας να αποκαταστήσουν τη χαμένη αυτή πίστη επί ματαίω. Αυτός ο πρόωρος και αιφνίδιος θάνατος, που στη παραδοσιακή σλαβική νοοτροπία, μεταφράζεται ως “κακός” και “σατανικός”, βάσει του μελετητή Jiří Dynda, “δε συνάδει με τον φυσιολογικό κύκλο της ζωής και ξεκάθαρα καταδεικνύει την απουσία ελέγχου, την ύπαρξη αυθαιρεσίας, το ενδεχόμενο ή και τη βούληση που είναι αντίθετη με την κοινωνική δομή, την τεκνοποίηση, την αναγέννηση και τον ηθικό κώδικα της ζωής”. Οι ψυχές αυτών των βρεφών, βιώνοντας έναν τέτοιο “κακό” θάνατο, χωρίς να έχουν τη δυνατότητα να αποδεσμευτούν από την αμαρτωλή φύση που από τη γέννηση διέπει τον άνθρωπο, όπως επισημαίνεται στον χριστιανισμό, απέτυχαν να αναγεννηθούν μέσα από το ιερό μυστήριο της βάπτισης και για αυτό επιστρέφουν ως φαντάσματα, στη συγκεκριμένη περίπτωση ως Rusalki, παγιδευμένες σε ένα κόσμο ψυχών που δεν μπορούν να βρουν τη γαλήνη.
Μια ακόμα σύνδεση του μύθου με τον χριστιανισμό που οφείλει να ερμηνευθεί, αφορά στην περιοδική εμφάνιση των Rusalki πριν ή μετά τη χριστιανική Πεντηκοστή (κατά βάση μετά την Πεντηκοστή). Η εμφάνιση αυτή συμβαίνει κατά την εβδομάδα “Rusalnaia”. Τότε, οι Rusalki επανέρχονται από τα ποτάμια, τις λίμνες, τα ρυάκια και τους βάλτους στον κόσμο των θνητών με σκοπό, όπως προαναφέρθηκε, να αποκαταστήσουν την κοινωνική ζωή τους, αλλά και να αναζωογονήσουν τη βλάστηση μέσα από τους κυκλικούς χορούς τους και με τους ήχους που εκπέμπουν. Αυτή η περιοδική τους ανάσταση συνάδει σε ένα βαθμό με το μήνυμα, που ενυπάρχει στις δεσποτικές εορτές της Ανάληψης και της Πεντηκοστής, περί “τῆς ἐν Χριστῷ δημιουργίας καί ἀναδημιουργίας τοῦ ἀνθρώπου καί τῆς ἐν ἁγίῳ Πνεύματι καινῆς ζωῆς καί ἀλήθειας.” (Σκαλτσής, 2022) Υπό μια έννοια, λοιπόν, οι Rusalki αντικατοπτρίζουν τη σωματική και πνευματική ανάσταση των ζωντανών και των νεκρών και την ευκαιρία που δίνεται μέσω του χριστιανισμού για εξιλέωση και απαλλαγή από την αμαρτία.
Η ερμηνεία και ο αποσυμβολισμός των μύθων μπορεί να προσεγγιστεί από ποικίλες οπτικές και έτσι να προκύψουν διαφορετικά μεταξύ τους συμπεράσματα. Αυτό παρατηρείται και στην περίπτωση του μύθου των Rusalki, όπου πολλοί και πολλές μελετητές, στο πέρασμα του χρόνου, ήρθαν να ανατρέψουν ορισμένους από τους υπάρχοντες ισχυρισμούς, να θέσουν νέα ερωτήματα και να εμπλουτίσουν με πληροφορίες τη σχετική έρευνα. Το σίγουρο, όμως, είναι πως ο παγανισμός αν και έπαψε να ασκείται επίσημα μετά τη διάδοση του Χριστιανισμού και τον εκχριστιανισμό των Σλάβων, μέρος αυτού συντηρήθηκε και αφομοιώθηκε με έναν τρόπο από τους πιστούς. Αυτό, λοιπόν, εντοπίζεται και στον εν λόγω μύθο με τις συνδέσεις και τις αναφορές που παρουσιάζει με την ορθόδοξη, χριστιανική πίστη.
Η Δέσποινα Ταγάρη είναι γεννημένη το 1998 και διαμένει τα τελευταία χρόνια στην Θεσσαλονίκη. Είναι απόφοιτη του τμήματος Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας. Μιλάει την τουρκική και αγγλική γλώσσα. Επικεντρώνει την έρευνα της στον τομέα της Κοινωνικής και Πολιτιστικής Ανθρωπολογίας, παρακολουθώντας ενημερωτικά σεμινάρια και ημερίδες για κοινωνικά και πολιτιστικά ζητήματα της Ελλάδας και της Νοτιοανατολικής Ευρώπης.
Βιβλιογραφία
- Εικόνα: Ανάκτηση από https://www.freepik.com/premium-photo/undewater-silhouette-photoshoot-dancing-girl-light-dress_20056213.htm#query=mermaid&from_query=rusalka&position=15&from_view=search
- Εικόνα: Kramskoi, I. Русалки (Rusalki). 1871. Ανάκτηση από https://en.wikipedia.org/wiki/Rusalka#/media/File:Iwan_Nikolajewitsch_Kramskoj_002.jpg
- Cross, A. R., & Thompson, P. E. (2020). Baptist Sacramentalism 3. Oregon: Pickwick Publications. Ανάκτηση από https://books.google.gr/books?id=ZwUCEAAAQBAJ&printsec=frontcover&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
- Goscilo, H. Rusalki Sirens Watery Maidens… Academia. Ανάκτηση από Academia: https://www.academia.edu/5879011/Rusalki_Sirens_Watery_Maidens_Helena_Goscilo
- Jiří, D. (2017). Rusalki: Anthropology of time, death and sexuality in Slavic Folklore. Studia Mythologica Slavica. Ανάκτηση από https://ojs.zrc-sazu.si/sms/article/view/6662
- Lenin, E. (1989). Sex and Society in the World of the Orthodox Slavs 900-1700. New York: Cornell University Press. Ανάκτηση από https://books.google.gr/books?hl=el&lr=&id=jlhuDwAAQBAJ&oi=fnd&pg=PP1&dq=the+slavic+marriage+mystery&ots=XMN66su_z6&sig=zFmlupDL_91HIXf2hN-LIr51MOM&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
- Νιχωρίτης, Κ. Γ. (2015). Θέματα Ιστορίας και Πολιτισμού των Σλαβικών Λαών (A εκδ.). Θεσσαλονίκη: Ostracon Publishing.
- Σκαλτσής, Π. (2022). Το βιβλικό υπόβαθρο των κανόνων των εορτών Αναλήψεως και Πεντηκοστής. Synthesis, 7(2). doi:https://doi.org/10.26262/syn.v7i2.8568